Het doel van samenwerking en herindeling is hetzelfde. Men wil schaalvoordelen behalen. Bij samenwerking ontstaat echter een democratisch deficit doordat raadsleden de samenwerkingsverbanden niet goed aan kunnen sturen. Maar is herindeling hier wel een oplossing voor? Met andere woorden: Leiden herindeling en samenwerking niet allebei tot een lagere betrokkenheid van burgers bij de lokale democratie?
Dit is onderzocht door te kijken naar de opkomst bij gemeenteraadsverkiezingen. Opkomst is een goede graadmeter voor betrokkenheid omdat het de meest eenvoudige manier is waarop je je invloed kan uitoefenen. Het is eenvoudiger dan bijvoorbeeld het schrijven van een brief of bezoeken van een inloopavond. Het onderzoek heeft betrekking op verkiezingen van 1990 tot en met 2018.
In theorie hebben zowel herindeling als samenwerking gevolgen voor de schaal waarop taken worden uitgevoerd. Door de grotere schaal zouden kiezers zich minder betrokken kunnen gaan voelen en daardoor minder geneigd zijn om te stemmen. Ook geldt dat bij beide het aantal kiezers stijgt, zodat de individuele stem minder zwaar mee weegt. Als gemeenten gaan samenwerken ontstaat een democratisch deficit, waarom stemmen op raadsleden als ongekozen politici en bestuurders uiteindelijk de beslissingen nemen? Dit geldt niet bij een herindeling. Aan de andere kant geldt dat door een herindeling de structuur van de politieke partijen kan veranderen waardoor inwoners zich er minder betrokken bij voelen. Daarnaast wordt de fysieke afstand tot het gemeentehuis over het algemeen groter. En ten slotte, maar zeker niet onbelangrijk: de gemeente kan onderdeel zijn van iemands identiteit. Een fusie leidt niet vanzelf tot identificatie met de nieuwe gemeente.
Uit het COELO-onderzoek blijkt dat na een herindeling de opkomst bij verkiezingen daalt. De daling is het sterkst direct na de herindeling. Het effect wordt later kleiner maar verdwijnt niet. Samenwerking leidt niet tot een lagere opkomst.
Het democratisch deficit dat ontstaat door samenwerking wordt mogelijk niet opgemerkt door burgers, waardoor samenwerking geen effect heeft op de opkomst. De verklaring voor de daling van de opkomst na een herindeling moet vermoedelijk vooral worden gezocht in de veranderende partijorganisatie, de grotere fysieke afstand tot het gemeentehuis en doordat men zich niet identificeert met de nieuwe gemeente.
Er zijn dus altijd kosten verbonden met een schaalvergroting, of die nu door samenwerking of herindeling komt. Bij samenwerking ontstaat een democratisch deficit, maar inwoners gaan wel naar de stembus. Bij herindeling ontstaat geen democratisch deficit, maar inwoners zijn veel minder geneigd om nog te gaan stemmen. De vraag voor de maatschappij: wat is te verkiezen?
Klaartje Peters, Universiteit Maastricht Het ligt nogal voor de hand dat er na een herindeling een lagere opkomst is bij gemeenteraadsverkiezingen. Immers: de opkomst bij grotere gemeenten is altijd lager . Bovendien zijn er wel meer indicatoren om de betrokkenheid van burgers bij de gemeente te meten.
De vraag wat te verkiezen is, een democratisch deficit of een lagere opkomst bij verkiezingen is van belang. Peters heeft zelf onderzoek gedaan naar een samenwerkingsverband en is daardoor erg geschrokken van de mogelijke omvang van het democratisch deficit. De afstand die informatie af moet leggen is enorm en iedere keer dat iets moet worden doorgegeven verandert de boodschap. Er is sprake van een enorme getraptheid in samenwerkingsverbanden. De onmacht van raadsleden is enorm. En burgers hebben hier geen idee van en zullen dus inderdaad daardoor hun stemgedrag niet veranderen. Dat democratisch deficit dat nu bestaat is een enorm probleem. Herindelen is een betere optie.
Naschrift Joes de Natris In grotere gemeenten wordt inderdaad minder gestemd. Daarom hebben wij in ons onderzoek gecontroleerd voor gemeente grootte. Hierdoor is het effect dat wij meten niet slechts toe te wijden aan het toegenomen formaat van de gemeente.
Felix Stam, oud gemeenteraadslid Leiderdorp. Leiderdorp is een gemeente die sterk gericht is op Leiden. Toen de heer Stam in de gemeenteraad zat is er gesproken over de toekomstvisie van de gemeente. Daarbij kwam het “F-woord” ook op tafel. Een fusie met Leiden leek voor de hand te liggen. Leiderdorp is klein en richten zich voor veel zaken op Leiden. Burgers van Leiderdorp bleken echter faliekant tegen een fusie te zijn. Dat bleek bijvoorbeeld doordat een lokale partij de verkiezingen won met de simpele slogan: “Geen fusie”.
Voor burgers is het bestuur een ver van mijn bed show. Dat geldt zeker voor de rijksoverheid, maar ook in grotere gemeenten. In kleinere gemeenten is het dichterbij. Door een fusie raak je dat lokale kwijt. Geen fusie dus.
Samenwerking leidt dus echter duidelijk tot een democratisch deficit. Hier valt echter wel een slag te maken door de raadsleden in veel gemeenten. Als je ervan uitgaat dat je niets te zeggen hebt omdat het samenwerkingsverband erover gaat dan kun je inderdaad niets. Je kunt echter ook je actief in zetten in de samenwerkingsverbanden door lid te worden van het bestuur. Dan ben je wel op de hoogte en heb je wat te zeggen. In Leiderdorp doet men dat, maar dat is niet gebruikelijk. Doe dat wel en voorkom een fusie.
